1:50.000 vóór 1925

Naast de kaarten met een schaal van 1:25.000 waarop allerlei details mooi te zien zijn, verzamel ik oude stafkaarten met een schaal van 1:50.000 die wat meer overzicht geven en toch nog aardig gedetailleerd blijven.

Bij een 1:50.000 kaart wordt op eenzelfde papieroppervlak een vier maal zo groot gebied getekend als op een 1:25.000 kaart. Daar komt nog eens bij dat het papierformaat van de 1:50.000 kaart vier keer zo groot is als dat van een Bonneblad. Dus het oppervlak dat een 1:50.000 stafkaart beslaat, is zestien maal zo groot als het oppervlak dat een Bonneblad met een schaal van 1:25.000 beslaat.

Er zijn dan ook veel minder 1:50.000 kaarten nodig om heel Nederland te kunnen afdekken, namelijk 62. (De telling van de Bonnebladen loopt tot 776.) En die 62 bladen heb je nog niet eens helemaal nodig, want van die 62 bladen werden er 10 maar voor de helft uitgegeven (de zogenaamde halve bladen) en een deel van de hele bladen besloeg maar een heel klein stukje Nederland en heel veel België, namelijk de nummers: 55, 56, 59 en 61.

Naast de kaarten met de schalen 1:25.000 en 1:50.000 zijn er ook kaarten op de schaal 1:200.000 gemaakt. Hieronder ziet u een overzicht van de kaarten van Zuid-Oost Nederland met drie kaarten op een schaal van 1:200.000: Nijmegen, Eindhoven en Maastricht (blauw). Daarin ziet u twaalf 1:50.000 bladen: van Rhenen, nummer 39 tot en met Heerlen, nummer 62, die keurig in de 1:200.000 kaarten passen, en u ziet de kleinere Bonnekaartjes die daar op hun beurt eigenlijk niet in passen.

Men zou denken dat de kaartgrenzen van de 1:25.000 kaartjes keurig zouden aansluiten op de 1:50.000 kaart, zodat er precies 16 kaartjes in een 1:50.000 kaart zouden passen. Dat is niet zo, zoals u hierboven ziet; er zijn 12 hele en 8 (bijna) halve kaartjes nodig om een 1:50.000 kaart te bedekken. Een diepere logica van deze indeling is er niet maar er is wel een verklaring voor.

Een verklaring is dat als beginpunt voor de indeling van de oude 1:25.000 kaartjes (de z.g. Bonnebladen ) is gekozen voor het "oude" middelpunt van het Koninkrijk der Nederlanden zoals dat was tussen 1815 en 1830. Dat middelpunt was het snijpunt van de meridiaan (de verticale noordzuid-lijn) over de Westertoren van Amsterdam met de breedtegraad (horizontale lijn) op 51° en 30' Noorderbreedte. Dat punt ligt iets ten zuidoosten van het Brabantse Chaam (ten zuidoosten van Breda). Dat is nu bepaald niet meer het middelpunt van Nederland maar destijds, met België erbij, wel zo ongeveer. Dat punt blijkt te liggen op het raakpunt van de vier kaartjes 644, 645, 665 en 666. Zie de afbeelding hiernaast. Dit punt bij Chaam was ook het referentiepunt voor de indeling van de 1:50.000 kaarten die eerder werden getekend dan de 1:25.000 kaarten. Nu zou je verwachten dat dat punt precies midden op blad 50 "Breda" zou liggen maar dat kon niet omdat Amsterdam precies midden op een kaartblad moest komen te liggen. Daarom werd blad 50 wat verschoven zodat het blad 25 "Amsterdam" precies "goed" kwam te liggen. De noordrand van kaart 50 "Breda" kwam 20 cm ten noorden van het referentiepunt bij Chaam en de zuidrand 30 cm ten zuiden daarvan, Vervolgens is voor het begin van de Bonnebladen ook het punt bij Chaam gekozen. Deze Bonnebladen pasten met de gekozen afmetingen dus niet meer in de 1:50.000 kaarten. Dat leverde dus nog wat onhandigheden op. Een beetje maf vind ik dit wel. .
Hiernaast ziet u het raakpunt tussen de vier kaartjes. Deze kaartjes hebben een schaal van 1:25.000. 644 Ulvenhout 1904 645 Nerhoven 1893 665 Ulicoten 1898 666 Alphen 1893
Bij het maken van een kaart heb je altijd het probleem dat je op een plat vlak een gebold (stuk) aardoppervlak moet tekenen. Dat leidt altijd tot vertekeningen die groter zijn naarmate je verder van het middelpunt van het gebied komt dat je in kaart wilt brengen. Om die vertekeningen zo klein mogelijk te houden kies je een centraal punt in het midden van het gebied dat je in kaart wilt brengen. Als je van daaruit gaat meten en tekenen dan houd je de vertekening aan de randen zo klein mogelijk. In de tijd dat Nederland en België één land vormden, waren ze begonnen met dat meet- en tekenwerk en ze hadden al van heel veel punten, vaak kerktorens, in heel Nederland en België de coördinaten berekend met dat punt bij Chaam als centraal punt. Na de scheiding tussen Nederland en België in 1830 had men geen zin meer om al dat werk over te doen vanuit een nieuw te kiezen centraal punt. Dus ze hebben gewoon dat oude centrale punt aangehouden. Hiernaast de plek op een moderne 1:50.000 kaart
Roel Stap stuurde mij een kopie van een artikel uit het cartografisch tijdschrift van 1990 XV1.3. waarin uitgelegd wordt hoe de grenzen van de kaart 50 "Breda" tot stand kwamen.

Tussen 1850 en 1864 is gewerkt aan het tot stand brengen van de "Topografische en Militaire kaart van het Koninkrijk der Nederlanden op de schaal 1:50.000"; afgekort TMK. Deze kaart is in 1990 opnieuw uitgebracht in een vierdelige atlas als "Grote Historische atlas van Nederland 1:50.000". In deze atlas zijn de reproducties te zien van de oorspronkelijke unieke met de hand getekende en gekleurde 1:50.000 bladen zoals die tussen 1850 en 1864 van heel Nederland zijn gemaakt. Deze eerste bladen zijn door de graveurs gebruikt om het kaartbeeld over te brengen op steen waarmee de eerste exemplaren konden worden gedrukt. Het eerste exemplaar werd gedrukt in 1850 - dat was de kaart van Arnhem. De gedrukte kaarten werden in zwart-wit afgedrukt. Destijds was men nog niet in staat kleurendrukken van deze kaarten te maken. De eerste kleurendrukken verschenen pas vanaf ca. 1880.

Hieronder een fragment van de kaart van Neuzen, van het gebied "de Braakman". Tegenwoordig heet dat Terneuzen. De datering van die oude zwart-wit kaarten is moeilijk omdat er vaak helemaal niets daarover op de kaart zelf is te vinden. Onderstaand fragment van deze kaart toont de afwezigheid van de Koninginnenpolder, een polder tussen Biervliet en de Angelinapolder. De Koninginnenpolder werd gesloten in 1893, dus deze kaart geeft de situatie van voor 1893 weer. Nu is dat op zich niet helemaal een garantie dat deze kaart ook voor 1893 is gedrukt omdat er soms kaarten werden herdrukt die niet waren bijgewerkt. Daarnaast ziet u een fragment van hetzelfde gebied van de kaart van 1908.

Die oude stafkaarten kunnen bijzonder informatief zijn. Hieronder wat details van oude 1:50.000 kaarten.

's-Gravenhage en omgeving 1903. (2,7 mb) Goed zichtbaar zijn de geplande stadsuitbreidingen. De haven van Scheveningen ligt nog in de duinen. Bebouwing ontbreekt nog. De haven is in 1904 in gebruik genomen. De Pier dateert van 1901. De kaart is een geschenk van Karst Quast. Met dank! (Karst verzamelt meccano speelgoed, dus heb je nog wat, mail me even, ik geef het adres wel door).
De eerste in kleur gedrukte kaarten werden waarschijnlijk speciaal gedrukt voor militairen voor een bepaald gebied en wijken vaak af van de gebruikelijke kaartindeling zoals hierboven in de bladwijzer is aangegeven. Vaak worden ze aangeduid als "manoeuvreerkaarten" of ook wel "kaart ten behoeve der veldoefeningen...". De eerste in kleur gedrukte kaart die ik heb, is er een van Nijmegen en verre omgeving van 1879. Er bestaan wel vroegere stafkaarten in kleur maar dat waren zwart-wit drukken die later met de hand werden ingekleurd. (400 kb)
Het eiland Schokland 1897 (305 kb) Op de oude kaarten, van voor 1900, wordt het water met kleine lijntjes ingetekend, iets later is het een gekleurd vlak.
Het eiland Wieringen 1909 (930 kb)
Het eiland Marken 1909 (197 kb)
Antwerpen 1885 met een deel van de fortenring (804 kb) Het was de gewoonte om ook op een kleurenkaart het buitenland niet in te kleuren m.u.v. hoofdwegen (rood) en in dit geval ook het blauw voor de Schelde.
De Oude IJssel tussen Doetinchem en Doesburg 1902 (667 kb) De lijn van het kaartlinnen loopt noord-zuid
Nog een deel van dezelfde kaart als van Nijmegen hierboven. De Maas nog slingerend tussen Grave en Ravenstein 1879 (806 kb) De gele lijnen vormen de gemeentegrenzen. Midden op de rivier loopt de grens tussen de provincies.
Hulst 1914 (363 kb) Hulst had in 1914 nog een station aan de lijn Mechelen - Terneuzen. De lijn werd geopend in 1871. In 1952 is de lijn gesloten. Bij afwezigheid van gegevens over de kaart kan men een kaart ook proberen te dateren aan de hand van wel of nog niet ingetekende spoorlijnen.